BİRİNCİ DÜNYA HARBİNDEKİ TÜRK VE ERMENİ KAYIPLARI – Bölüm 2
Araştırma: Prof. Dr. Ömer Lütfü TASCIOĞLU, FEYM Grubu
1. Bölüm
Birinci Dünya Harbi yıllarında ve takip eden süreçte kendi devletine ihanet ederek düşman tarafına geçtiği ve geride kalanlarla da çeteler teşkil ederek düşman kuvvetleri ile birlikte kendi ülkesinde yaşayan masum sivil halkı katlettiği için göç ettirilen Ermenilerin kayıplarına ilişkin olarak her gün birçok haber, kitap, film gündeme taşınarak Osmanlı Devleti’nin başvurduğu zorunlu göç uygulaması bir soykırım olarak sunulurken, göç kararının alınmasında en önemli neden olan Ermenilerin, Türklere ve özellikle masum sivil halka karşı uyguladıkları ve soykırım olarak adlandırılabilecek toplu katliamdan hiç söz edilmemesi dikkat çekicidir.
Prof. Dr. Justin McCarthy’nin tespitlerine göre 1912-1922 yılları arasında Ruslar ve Ermeniler tarafından Türkiye’nin doğu vilayetlerinde öldürülen Türklerin sayısı 1.189.132 kişi olup bunların illere göre dağılımı şu şekildedir[61]:
Yukarıda adı verilen vilayet isimleri Osmanlı Devleti’nin o döneme ait idari taksimatındaki vilayet isimleridir. O dönemdeki vilayetler günümüz idari taksimatında birden fazla ili ihtiva etmektedir. Osmanlı idari taksimatında Van vilayetine Hakkâri ili, Bitlis vilayetine Siirt, Muş illeri ile Ardeşen ve Genç ilçeleri, Diyarbakır vilayetine Mardin ili, Mamurat-ül Aziz vilayetine Malatya ve Tunceli illeri, Sivas vilayetine Amasya ve Tokat illeri, Halep vilayetine Urfa ili, Adana vilayetine Mersin ili, Trabzon vilayetine Gümüşhane ve Rize illeri de dahildir. Dolayısıyla Rus ve Ermenilerin günümüz idari taksimatındaki 20 il hudutları içinde kalan Türk ve Müslüman ahaliyi katlettikleri ortaya çıkmaktadır[62]. Öldürülen Türklerden 518.105’ inin[63] Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı’nda detaylı belgeleri bulunmaktadır.
| VİLAYET | KATLEDİLEN NÜFUS | KAT. NÜF. ORANI |
| VAN | 194.167 | % 62 |
| BİTLİS | 169.248 | % 42 |
| ERZURUM | 248.695 | % 31 |
| DİYARBAKIR | 158.043 | % 26 |
| MAMURAT-İL AZİZ | 89.310 | % 16 |
| SİVAS | 186.413 | % 15 |
| HALEP | 50.838 | % 9 |
| ADANA | 42.511 | % 7 |
| TRABZON | 49.907 | % 4 |
| TOPLAM | 1.189.132 | % 24 |
McCarthy tarafından verilen rakamlar incelendiğinde Erzurum vilayetinin Müslüman halkının %31’inin, Bitlis vilayetinin Müslüman halkının %42’sinin, Van vilayetinin Müslüman halkının ise %62’sinin Ruslar ve Ermeniler tarafından katledildiği ortaya çıkmaktadır.
Türkiye coğrafyasındaki katliamın yanı sıra, Trans Kafkasya’da (Bakü, Gence, Tiflis, Kutaisi, Kars ve Erivan (Revan) bölgelerinde) Ruslar ve Ermeniler 413.000 Türk ve Müslümanı daha katletmiştir. Halen Ermenistan’a başkentlik yapan ve 1828 yılına kadar Revan Türk Hanlığının merkezi olan Erivan bölgesinde 1914 yılı itibariyle 270.000 Türk yaşarken bu rakamın 1926’da SSCB’nin yaptığı resmi nüfus sayımlarında 89.000’e indiği[64] tespit edilmiştir. Yani bölgedeki Türk nüfusunun %67’si yok olmuştur. Günümüzde ise Erivan’da yaşayan tek bir Türk bile yoktur. Benzer şekilde 1897 yılı itibariyle 145.582 Türk’ün yaşadığı Kars ilinin nüfusu 1922 yılı sayımlarında 73.959 kişiye düşmüştür. Yani bölgedeki Türk nüfusunun %51’i yok edilmiştir[65].
1914-1922 yılları arasında Anadolu coğrafyasında katledilen 1.189.132 Türk ve Müslümana, Trans Kafkasya’da katledilen 413.000[66] Türk ve Müslüman eklendiğinde Rus ve Ermeniler tarafından katledilen Türk ve Müslümanların sayısı 1.602.132’ye ulaşmaktadır. Justin McCarthy “Ölüm ve Sürgün” adlı eserinde resmi istatistiklere dayalı olarak Türk ve Müslüman halkın kayıplarını hesaplama yöntemini açıklarken aşağıdaki ifadeyi kullanmaktadır: “Ben Müslümanların yüksek oranda ölüm telefatına uğradığını ortaya koymak isterken, abartmalı hesaplamalara dayandığım yolunda eleştirilere fırsat vermemek için daima kendi tezimin aleyhine olacak sayıları esas tutmak ilkesini kabullendiğimden; metinde verdiğim, Müslümanların ölüm telefatına ilişkin sayıların, gerçek ölüm telefatına göre düşük kaldığı varsayılabilir”[67].
Nitekim 4 Haziran 2009’da ABD’nin Huffpost World’te bir makale yazan ABD eski Başkanı Ronald Reagan’ın hukuk danışmanı Bruce Fein: “Ermeni papazı Vahan Vardapet Osmanlı Ermenilerinin sayısını 1.200.000 olarak vermektedir. Bogos Nubar Paşa ise Anadolu’dan 700.000 Ermeni’nin savaşta başka ülkelere göç ettiğini, 280.000 Ermeni’nin ise geride kaldığını ifade etmektedir. Bunların tamamı bile ölmüş olsa ölen Ermeni sayısı 280.000 kişi olur. Ermeni- Amerikan Asamblesi’nden George Montgomery ise Ermeni kayıplarının 500.000 kadar olduğunu belirtmektedir. Aynı dönemde Anadolu ‘da ölen Türklerin sayısı ise 2.400.000 kişidir. Ancak bundan hiç kimse söz etmemektedir. Beyaz Saray 1981’de araştırma yaptı, Ermenilerin 2 milyonun üzerinde Müslüman Osmanlı’yı katlettiği ortaya çıktı. Ermeniler, kendi arşivlerini açmıyor, çünkü bu gerçeğin ortaya çıkmasını istemiyor”[68] ifadesiyle yukarıdaki rakamların da üzerinde Türk ve Müslümanın Birinci Dünya Savaşı yıllarında Ermeniler tarafından katledildiğini teyit etmiştir.
Beyaz Saray araştırması sonucunda Ermeni iddiaların asılsız olduğunun belgelendiğini ifade eden Bruce Fein, tespitlerine şunları da eklemektedir: “Osmanlı İmparatorluğu’nun azınlıklara karşı “müthiş” sayılabilecek bir özen gösterdiği gerçeğini unutmamak gerekir. Azınlıklar, kendi dini özgürlüklerini ve hayatlarını son derece rahat bir şekilde sürdürdü. Ermeni terör çeteleri Birinci Dünya Savaşı sırasında Fransa ve Rusya ile birlikte Osmanlıları öldürdü. Bu rakamın 2 milyon civarında olduğu bir gerçek. Ermeni kayıplarının ise 500 bin civarında olduğu araştırmalarla kanıtlandı. Burada asıl önemli konu, Ermenilerin ihanetidir. Osmanlı da kendisini savundu. Özellikle ABD’de yaşayan Ermeniler, soykırım yalanı ile büyük menfaat sağlıyor. ABD yönetimi de büyük paralar döndüğü için Ermenileri karşısına almak istemiyor. Ermeniler ısrarla kendi arşivlerini açmıyor. Çünkü yıllardır soykırım yalanı ile dönen getirimi kaybetmek istemiyorlar. Arşivler açıldığı anda gerçek ortaya çıkacak” [69] .
Birinci Dünya Savaşı yıllarında 2 milyon Türk ve Müslümanın katledilmesinin yanı sıra şehirler, kasabalar ve köyler de Ruslar ve Ermeniler tarafından haritadan silinmek istenmiştir. Savaştan önce Van’da bulunan 3.400 Müslüman evinden sadece üçü ayakta kalabilmiş, Bitlis’te bulunan 6.500 Müslüman evinin ise tamamı yok edilmiştir[70]. Köylerin durumu da şehir merkezlerinden farklı değildir. Savaştan önce Van’da bulunan 1.373 Müslüman köyünden sadece 350’si kullanılır durumda idi. Diğer 1023 köy ise Rus ve Ermeniler tarafından yerle bir edilmiştir[71]. Üstelik katledilen Türk ve Müslümanların durumu zorunlu göç sırasında hayatını kaybeden Ermenilerin durumundan çok farklıdır. Ermenilerden ölenlerin çok büyük bir bölümü salgın hastalıklar, yol şartları gibi sebeplerle hayatını kaybederken, Ermeniler tarafından katledilen Türk ve Müslümanlar ırkçı bir saldırının kurbanı olarak ve bir etnik gurubu yok etmek kastıyla ve ağır işkenceler altında yok edilmiştir.
Diğer yandan Türk ve Müslümanların Ermeniler tarafından katledilmesi fiillerinin planlayıcılarının ve icracılarının Osmanlı Devlet bürokrasisi içinde yer alan üst düzey Ermeni devlet adamları ve Patrikhane mensupları olması, olayların kendiliğinden meydana gelen karşılıklı kırım olayları olmadığını, önceden planlanmış cinayetler olduğunu da kanıtlamaktadır. Osmanlı Devleti’ndeki Ermeni milletvekilleri, devlet kademesindeki diğer Ermeniler, Patrikhane ve kilise papazları, yabancı konsolosluk mensuplarının da desteği ile gizliden gizliye Ermenileri teşkilatlandırma ve silahlandırma faaliyetlerini bizzat yönetmiştir. Komiteciler, bunların teşkil ettiği çeteler, gönüllü alayları, öğretmenler, papazlar, ticaret ve sanayi erbabı ve Ermeni halkının önemli bir kısmı isyan ve katliama bizzat katılmıştır[72]. İsyan ve katliam öncesinde Komiteler tarafından köylere kadar iletilen 16 maddelik talimatın 6. maddesinde; “Cephe gerisinde 2 yaşına kadar olan bütün Müslümanlar görüldükleri yerde katledileceklerdir”[73]ifadesi yer almaktadır.
Ermeniler tarafından Türk ve Müslümanlara uygulanan katliam örneklerine bakıldığında Ermenilerin uygulamada bu talimatın bile ötesine geçerek kundak bebeklerini, hatta anne karnındaki ceninleri bile katlettikleri görülmektedir. Söz konusu fiillerin önceden talimata bağlanmış olması bu fiillerin “insanlığa karşı suç” kavramı içinde yer alan “savaş öncesi ve savaş sırasında sivil halkın kasıtlı olarak öldürülmesi, toplu olarak yok edilmesi” fiilleriyle ve soykırım suçunun tanımında yer alan “bir grubun veya mensuplarının kasıtlı bir biçimde öldürülmesi, imhası veya yok edilmesi” fiilleriyle bire bir örtüştüğünü göstermektedir.
Soykırım fiilinin oluşup oluşmadığının belirlenmesinde en önemli ayraç olan maddi ve manevi unsurlarının yani planlı bir cürüm kastının olup olmadığının en kolay ispatı; suçu işleyenin iletişim organları aracılığı ile yaptığı konuşmaları ve açıklamaları ile plan, parti programı gibi yazılı belgeler[74] yani kaydedilmiş metinler ve/veya görüntüler gibi kanıtların bulunmasıdır[75]. Yukarıda 6. maddesi verilen ve Ermeni komite liderleri tarafından şehirlere kadar gönderilen 15 maddelik talimat, Ermenilerin Türk ve Müslümanlara karşı giriştikleri eylemlerin önceden hazırlanmış plana göre icra edildiğini göstermektedir ve bu yönüyle soykırım suçu tanımı ile tamamen örtüşmektedir.
Buna karşılık bir grubun ülke toprakları içinde zorla göç ettirilmesi; Soykırım Sözleşmesinde bu suçu oluşturan eylemler arasında yer almamaktadır. Dolayısıyla Ermeni zorunlu göçünün soykırım olarak tanımlanması hukuken mümkün değildir. Ayrıca bir fiilin soykırım suçu olup olmadığını belirleme ve yargılama yetkisi fiilin işlendiği ülke mahkemeleri ile Uluslararası Ceza Mahkemesi yetkisindedir. Nitekim AİHM (Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi) Büyük Mahkemesinin 15.10.2015 tarihli Perinçek-İsviçre davası kararının gerekçeli hükmünde; “1915’te yaşanan Ermeni zorunlu göçünün uluslararası hukuka göre soykırım olarak nitelendirilemeyeceği ve bu konuda AİHM’nin yetkisinin de bulunmadığı”[76] ifade edilmiştir.
Diğer yandan zorunlu göçe tabi tutulan Ermeniler devlet tarafından katledilmemiş, işkenceye tabi tutulmamış, bunların ırzına geçilmemiş ve aç bırakılmamıştır. Oysa Ermeniler tarafından katledilen Türk ve Müslümanlar planlı olarak katledilmiş, 7 yaşından küçük kız ve erkek çocuklarının[77] ve 80 yaşındaki ihtiyarların bile ırzlarına geçilmiş[78] ve bunların büyük bir bölümü işkence ile öldürülmüştür. Zorunlu göçe tabi tutulan Ermenilere devlet yemek çıkartırken, Ermeniler bölgedeki yabancı devlet temsilcilerinin baskısı nedeniyle katletmeye muvaffak olamadıkları için esir almak zorunda kaldıkları Türk ve Müslümanlara zehirli buğdaydan yapılmış ekmek yedirmek[79] suretiyle zaman içinde katletmişlerdir.
Osmanlı Devleti göç ettirilen Ermenilere karşı ırkçı bir nefret saikıyla hareket etmemiş, nitekim Katolik ve Protestan Ermeniler ile kamu hizmetlerinde çalışan ve menfi faaliyetleri görülmeyen Ermenileri göç kapsamı dışında bırakmıştır. Oysa Ermeniler Türk ve Müslümanları camilere doldurarak camileri ateşe vermek suretiyle yakarak katletmiş, öldürdükleri Türk ve Müslümanların cesetlerini köpeklere yedirmiştir[80]. Söz konusu fiil soykırım suçu içinde yer alan dinsel ve ırkçı nefretin varlığını açıkça ortaya koymaktadır.
Yukarıda yapılan incelemeler kapsamında Ermenilerin Birinci Dünya Harbi öncesinde ve harp sırasında Türk ve Müslümanlara karşı işlediği fiiller, o dönemde soykırım fiilinin tanımı yapılmamış olduğundan “katliam ve mezalim” sözcükleriyle ifade edilmekle birlikte BM Soykırım Sözleşmesi’ndeki soykırım tanımı ile tamamen örtüşmektedir. Diğer yandan katledilen Türk ve Müslümanların yanı sıra yörenin Müslüman nüfusunun önemli bir bölümü de katliamdan kurtulabilmek için topraklarını terk etmek zorunda kalmış ve göçmen durumuna düşürülmüştür. Justin McCarthy’nin nüfus istatistiklerinden yaptığı tespitlere göre göç ettirilen Türk ve Müslümanların bölgelere göre durumu aşağıda gösterilmiştir[81]:
| BULUNDUĞU BÖLGE | GÖÇ ETTİĞİ YER | GÖÇ EDEN NÜFUS |
| TRABZON-ERZURUM DOĞUSU | SAMSUN | 79.100 |
| ERZURUM | SİVAS | 300.000 |
| ERZURUM DOĞUSU-GÜNEYİ VE VAN | MAMURAT-ÜL AZİZ | 80.000 |
| VAN-BİTLİS | DİYARBAKIR | 200.000 |
| ARA TOPLAM | 659.100 | |
| ÇEŞİTLİ BÖLGELERDEN | DİĞER İLLERE | 43.800 |
| GENEL TOPLAM | 702.900 |
O dönemde bölgenin Müslüman nüfusunun 2.300.000 kişi olduğu dikkate alındığında bölgedeki Müslüman nüfusunun %30,5’inin Rus ve Ermeniler tarafından göçmen durumuna düşürüldüğü ortaya çıkmaktadır.
Osmanlı Devleti Muhacirin Nezareti’nin raporu ise 1. Dünya Harbi’nin son günlerindeki Müslüman göçmenlerin sayısını 868.962[82] olarak göstermektedir. Bu rakam bölgedeki Müslüman nüfusun %37,78’ine karşılık gelmektedir.
Göçe maruz kalan Türk ve Müslümanların sayısı konusunda son dönemde önemli bir belge daha ortaya çıkarılmıştır. Erzincan ili Kemah ilçesine bağlı Kerer köyünün tarihi konusunda araştırma yapan Kenan Mutlu Gürses ve Emin Kutluğ’un Başbakanlık Arşivleri Genel Müdürlüğü Arşivinde bulduğu 7 Haziran 1919 tarihli belgede; “Erzurum, Trabzon, Bitlis, Van vilâyetleriyle Erzincan sancağı ahalisinden bir milyonu geçen Türk ve Müslümanın her türlü sağlık ve hayat şartlarından mahrum olarak iç bölgelere doğru göçmek mecburiyetinde kaldığı, her geçen gün şiddetlenen saldırılar ve göçler sonucunda İslâm mültecilerden 701.166 kişinin öldüğü, söz konusu miktarın Hükûmetin resmî kayıtlarına dayandığı, resmî kayıt dışında kalan tahminen 300.000’e yakın Müslüman nüfus da ilave edildiğinde yukarıda belirtilen dört vilâyetle bir sancak halkından ölenlerin sayısının bir milyona ulaştığı” belirtilmekte ve İstanbul’daki İngiliz İşgal Kuvvetleri Komutanlığı’na hem Türk hem de Ermeni ve Rum göçmenlerin savaştan önceki yerlerine geri dönebilmeleri için demiryollarından ücretsiz olarak istifade etmeleri önerilmektedir[83].
Dikkat edilirse bunlar sadece 4 vilayet ile bir sancak halkından göç edenlerin sayısıdır. Tasvir-i Efkȃr Gazetesi’nin 11 Mayıs 1919 tarihli nüshasında Rus istilasına uğrayan vilayetlerden göç edenlerin sayısı 1.604.031 kişi olarak verilmiş ve bunlardan resmi kayıtlara göre 701.166’sının yani %43,7’sinin göç yollarında hayatını kaybettiği belirtilmiştir[84].
701.166 rakamı yukarıda belirtilen Başbakanlık Arşivleri Genel Müdürlüğü Arşivindeki 7 Haziran 1919 tarihli belgede geçen miktarla birebir örtüşmekte ve göç etmek zorunda kalan miktar bölgedeki Müslüman nüfusun %69,5’ini oluşturmaktadır. Bunlar Rus ordusunun ve Ermeni çetelerinin saldırılarından canlarını kurtarabilmek için göç etmek zorunda kalan insanlardır ve bunların önemli bir bölümü göç sırasında Ermeni çetelerinin saldırıları sonucunda işkenceyle katledilmiştir. Söz konusu fiiller Uluslararası Ceza Mahkemesi Statüsünün 7/1. maddesinde;” İnsanlığa Karşı Suç” tanımı içinde yer alan ve “halkın sürülmesi, ya da zorla nakli ve öteki insanlık dışı muameleler” şeklinde sayılan fiillerle ve “Savaş Suçları” kapsamında yer alan “hukuka aykırı biçimde sürgün ya da nakil” fiiliyle örtüşmektedir.
Bunlara bulundukları bölgelerde katledilen ve Osmanlı belgelerinde katil ve maktullerin kimlik bilgileri ile katledilme şekilleri ayrıntılı olarak verilmiş bulunan 518.105[85] Müslüman da eklendiğinde Ermeniler tarafından katledilen Müslüman nüfus 1.931.105 kişiye ulaşmaktadır.
Yukarıda yapılan incelemeler sonucunda 1. Dünya Harbi yıllarında zorunlu göçe tabi tutulan Ermenilerle, Rus işgali ve Ermeni katliamı nedeniyle ölen Türk ve Müslüman kayıplarının mukayese sonuçları aşağıda sunulmuştur:
| ERMENİLERİN 1. DÜNYA HARBİNDEKİ KAYIPLARI | ||
| GEORGE MONTGOMERY’YE GÖRE | 500.000[86] | |
| KARA SCHEMSI’YE GÖRE | 250.000-300.000[87] | |
| PAPAZ VAHAN VARDAPET’E GÖRE | 280.000[88] | |
| OSMANLI DEVLETİ ARŞİV BELGELERİNE GÖRE | 56.610[89] | |
| TÜRK VE MÜSLÜMANLARIN 1. DÜNYA HARBİNDEKİ KAYIPLARI | ||
| BRUCE FEIN’E GÖRE | 2.400.000[90] | |
| KARA SCHEMSI’YE GÖRE | 2.000.000[91] | |
| OSMANLI DEVLETİ ARŞİV BELGELERİNE GÖRE | 1.931.105[92] | |
| JUSTIN MCCARTHY’YE GÖRE | 1.602.132[93] | |
SONUÇ
Osmanlı Ermenileri Birinci Dünya Harbi öncesinde ve savaş sırasında Anadolu coğrafyasının büyük bir bölümünde isyanlar çıkararak düşman saflarına geçmiş; Balkan Harbinde Bulgarların, Birinci Dünya Harbinde ise Rus, İngiliz ve Fransız ordularının öncü birlikleri olarak Türk ordusuyla savaşmış, bir bölümü ise silahlı çeteler teşkil ederek masum sivil halkı katletmiştir. Söz konusu fiiller gerek o dönemdeki gerekse günümüzdeki devletlerin ceza yasalarında vatana ihanet suçunu oluşturmakta ve bu suç için bu ülkelerin yasalarında idam ya da müebbet hapis cezası öngörülmektedir. Buna rağmen Osmanlı Devleti isyancı Ermenileri yabancı devletlerin de baskıları sonucunda çoğu kez affetmiş, ancak affedilenler yeniden isyan ederek düşman orduları lehine faaliyetlerine ve sivil halkı katletmeye devam etmiştir. Ermeni isyanları savaşın sonucunu etkileyecek boyuta erişince ve masum sivil halka karşı girişilen katliamlar bölgenin nüfus yapısını değiştirmeye başlayınca Osmanlı Devleti bağımsız bir Ermenistan kurmak için belli bölgelerde çoğunluk sağlamak amacında olan isyancı Ermenileri kendi toprakları içindeki savaş yaşanmayan bölgelere göç ettirmek zorunda kalmıştır.
Birinci Dünya Harbi öncesinde Anadolu’daki Ermenilerinin bir bölümü kendi istekleriyle başka ülkelere göç etmiş, bir bölümü ise göç kararına tabi olmamak için din değiştirerek Müslüman olmuştur. Göç ettirilen 438.758 Ermenin %87’si salimen göç yerlerine ulaşmıştır. Göçler sırasında büyük bölümü salgın hastalıklardan olmak üzere 56.610 Ermeni hayatını kaybederken Anadolu’da 518.105, Trans Kafkasya’da ise 413.000 Türk ve Müslümanın Rus ve Ermeniler tarafından katledildikleri belgelerle kanıtlanmıştır.
Ermeni zulmünden kaçmak için göç etmek zorunda kalan Türk ve Müslümanların sayısı (1.604.038) ise zorunlu göçe tabi tutulan Ermenilerin (438.758) 3,5 katından fazladır ve bunların üçte ikisi (1.000.000) yollarda hayatını kaybetmiştir. Bu miktar Ermeniler tarafından bulundukları bölgelerde katledilen Türk ve Müslümanların sayısına eklendiğinde öldürülen Türk ve Müslümanların sayısı 2 milyona ulaşmaktadır. Bütün bu gerçeklere rağmen Ermenistan asılsız soykırım iddialarını ısrarla savunmanın yanı sıra zaman zaman Türkiye’den toprak taleplerine varan isteklerde bulunmakta konuyu dünya kamuoyunda sürekli canlı tutmaya çaba harcayan aktif bir politika izlemektedir. Türk tarafı ise Birinci Dünya Harbi sırasında Osmanlı Devleti’nin Ermenilerin zorunlu göçü konusunda aldığı haklı kararın gerekçelerini, zorunlu göç sırasında aldığı insani tedbirleri ve Ermenilerden kaçarken hayatını kaybeden Türk ve Müslümanların kayıplarını Türk ve dünya kamuoyuna yeterince anlatamamakta ve özellikle Türk kayıplarının vurgulanması Türk kamuoyunda adeta ayıplanacak bir davranış olarak algılanmaktadır. Bu durum Türkiye Cumhuriyeti’ni Ermeni meselesi konusunda daha kırılgan hale getirmekte ve yabancı ülkelerin Türkiye üzerinde sözde soykırımı tanıma konusundaki baskılarını artırmalarını kolaylaştırmaktadır.
Yukarıdaki tespitler kapsamında; Ermeni sorununda Türkiye Cumhuriyeti tarafından bugüne kadar uygulanan savunma stratejisinin değiştirilerek Ermeni katliamları nedeniyle topraklarını terk etmek zorunda kalan Türklerin durumları ile Birinci Dünya Harbindeki Türk ve Müslüman kayıplarını ön plana çıkaracak araştırma ve çalışmalara ağırlık verilmesinin ve bu konuda ulaşılan sonuçların kamuoyu ile paylaşılmasının hem Türk halkının hem de dünya kamuoyunun Ermeni sorunu ile ilgili gerçekleri öğrenmesine katkıda bulunacağı değerlendirilmektedir.
_ . _
KAYNAKÇA
A. Arşiv Belgeleri
1. Osmanlı Arşivleri:
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Hariciye Nezareti Siyasi Kısmı: 2487/10, 8 N.1337 (7 Haziran 1919)
Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı’nın “Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri Cilt-I (1914-1919) ve Cilt-II (1919-1921), Ankara, 2001
BOA Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi: No. 53/305, 54-A/226, 54-A/366, 55-291, 54/406, 54-A/73, 54-A/248, 55-341, 55-A/17, 55-A/77, 55-A/135, 55-A/144, 56/140, 57/110, 55-A/17, 57/51, 57/71, 57/273, 58/124, 58/161, 59/123, 60/190, 59/244, 62/21(EK-30)
BOA Dahiliye Nezareti Emniyet Umum Müdürlüğü 2. Şube Arşivi No: 2D/13, 68/71, 10/73 Ek.2-3, 68/71, 68/80- 81-83-84, 68/101, 63/54, 93/120
BOA Bab-ı ȃli Evrak Odası, Şifre No:341055
BOA Hariciye Nezareti, Mütareke No: 43/17(EK-XX)
BOA Hariciye Nezareti, Hazine-i Evrak, Karton 178, Dosya:23
2. Genelkurmay Arşivi:
Genelkurmay ATASE Arşivi No: 1/2, Kls: 401, Dos:1580, Fih:1-3
Genelkurmay ATASE Arşivi, No: ½, Kls:528, Dos:2061, Fih:21-18, No: 4/3671
3. Amerikan Arşivi:
Amerikan Milli Arşiv ve Araştırma İdaresi (US Archives NARA) 867.48/271: Ek 310, 867.4016/193, Copy No: 484, T1192, Roll 4, 860J.01/431, 867.4016/2007
Annual Report of the Commissioner General of Immigration of the Secretary of Labor, Government Printing Office, Beginning1895-1932
4. Rus Arşivi:
Rusya Federasyonu Devlet Arşivi: RGVİA, Fond 2100, liste 1, dosya 558, yaprak 172
B. Diğer Resmi Dokümanlar
League of Nations (Cemiyet-i Akvam) Resmi Gazetesi, 21.9.1929
Decision of Grand Chamber of the European Court of Human Rights; ECHR 325 (2015) 15.10.2015
C. Kitaplar
Ata, Ferudun, İşgal İstanbul’unda Tehcir Yargılamaları, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2005
Ataöv, Türkkaya, An Armenian Source: Hovannes Katchaznouni, Ankara University Faculty of Political Science, Ankara, 1985
Bakar, Bülent, Ermeni Tehciri, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2009
Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı’nın Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri Cilt-I (1914-1919) ve Cilt-II (1919-1921), Ankara, 2001
Brune, Horst, Hochverrat und Landesverrat, in rechtsvergleichender Darstellung auf Grund der neuesten strafrechtlichen Entwicklung, Breslau Neukirsch, 1937
Çiçek, Kemal, Ermenilerin Zorunlu Göçü 1915-1917, Türk Tarih Kurumu yayınları, Ankara, 2005
Ermeni Komitelerinin Amaçları ve İhtilal Hareketleri, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etütler Başkanlığı Yayınları, Ankara 2003
Halaçoğlu, Yusuf, Ermeni Tehciri ve Gerçekler (1914-1918), Türk Tarih Kurumu Yayınları Sayı 90, Ankara, 2001
İrandust, Dvijuşie Silı Kemalistskoy Revolyutsii, Gosudarstvenoe İzdatelstvo, Moskova-Leningrad, 1928
Kaçaznuni Ovanes, Taşnak Partisi’nin Yapacağı Bir Şey Yok, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2005
Kara Schemsi, Les Turcs et La Question D’arménie, Ceneve, 1918
Karpat, Kemal, Osmanlı Nüfusu (1880-1914) Demografik ve Sosyal Özellikleri, İstanbul, 2003
Mc Carthy Justin, Muslims and Minorities, The New York Press, New York and London, 1983
McCarthy, Justin, Ölüm ve Sürgün, Çeviren: Bilge Umar, İnkılap Yayınları, Ankara, 1995
Öğün, Tuncay, Unutulmuş Bir Göç Trajedisi Vilayat-ı Şarkiye Mültecileri (1915-1923), Babil Yayıncılık, Ankara, 2004
Özdemir Hikmet, Çiçek Kemal, Turan Ömer, Çalık Ramazan, Halaçoğlu Yusuf, Ermeniler: Sürgün ve Göç, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2004
Perinçek, Mehmet Rus Devlet Arşivlerinden 150 Belgede Ermeni Meselesi, Kırmızı Kedi Yayınevi, İstanbul, 2012
Schabas, William A., Genocide in International Law: The Crimes of Crimes, National University of Ireland, Galway, Cambridge University Press, 2000
Süslü, Azmi, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Rektörlüğü Yayın No:5, Ankara, 1990
Şimşir, Bilal, İngiliz Belgelerinde Atatürk, Ankara, 1978
Taşcıoğlu, Ömer Lütfi, Belgelere Göre Türk-Ermeni İlişkilerinde Tarihi, Siyasi ve Hukuki Gerçekler, Nobel Akademik Yayıncılık, Ankara, 2015
Taşcıoğlu Ömer Lütfi, Türk-Ermeni İlişkilerindeki Tarihsel Gerçekler, Talat Paşa Komitesi Yayın No:1, İstanbul, 2015
The Armenian Revolutionary Federation (Dashnaksoution) Has Nothing To Do Any More, Armenian Information Service, New York, 1955
Toynbee, Arnold J., The Western Question in Greece and Turkey, A study in the Contact of Civilizations, Boston and New York, 1922
Uras, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Türkiye Matbaacılık ve Gazetecilik A.O., Belge Yayınları, İstanbul, 1987
Ünal, Şeref,Uluslararası Hukuk Açısından Ermeni Sorunu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2011
Yıldırım, Bülent, Bulgaristan’daki Ermeni Komitelerinin Osmanlı Devleti Aleyhine Faaliyetleri (1890-1918), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014
D. Makaleler
Atnur, İbrahim Ethem, “Osmanlı Hükûmetleri ve Tehcir Edilen Rum ve Ermenilerin Yeniden İskânı Meselesi”, Atatürk Yolu Dergisi IV, 14 (1994)
Çakmak, Zafer, “Mondros Mütarekesi Sonrası Ermeni-Rum-Yunan İşbirliği”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 16, Sayı: 2, Elazığ, 2006
Çelik, Recep, “Tehcir Sonrası Geri Dönüş: Ermenilerin ve Rumların Yeniden İskânı ve Osmanlı Hükûmetlerinin Aldığı Tedbirler”, Akademik İncelemeler Dergisi (Journal of Academic Inquiries), Cilt/Volume: 10, Sayı/Issue: 2, Yıl/Year: 2015 (67-94)
Çoban, Ebru “Uluslararası Hukukta Soykırım Suçu ve Suça Zemin Hazırlayan Toplumsal Yapılar: Ruanda Örneği”, Uluslararası İlişkiler Dergisi, Cilt 5, Sayı 17 (Bahar 2008)
Ertürk, Suzan, “I. Balkan Savası’nda Bulgar Ordusundaki Anadolu Ermenileri”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, XII/2 (Kış 2012)
Fein, Bruce, “Lies, Damn Lies And Armenian Deaths”, Huffpost World, June 4, 2009
Sarınay, Yusuf, “What happened on April 24, 1915? The Circular of April 24, 1915, and the Arrest of Armenian Committee Members in Istanbul, İnt. Turkish Studies Vol 14, Nos.1&2, 2008
E. Gazeteler ve İnternet Kaynakları
ARF’s Statement of Demands For Justice for the Armenian Genocide, Asbarez, June 23, 2014
Ati, 23 Teşrin-i Evvel 1334/22 Ekim 1918, No: 10390
Ati, 28 Teşrin-i Sani 1334/28 Kasım 1918, No: 320
BDP, ARF Hold High-Level Meeting in Istanbul”, The Armenian Weekly, November 12, 2013
İleri, 3 Şubat 1336/1920, No:745
İleri, 16 Şubat 1335/1919, No: 399-17
Müslüman Muhacirler, Tasvir-i Efkȃr, 11 Mayıs 1919
The New Near East, Volume 6, Nu 7, January 31, 1920
[1] Yusuf Sarınay, “What happened on April 24, 1915? The Circular of April 24, 1915, and the Arrest of Armenian Committee Members in Istanbul, İnt. Turkish Studies Vol 14, Nos.1&2, 2008, s.78
[2] Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Dahiliye Nezareti, Emniyet Umum Müdürlüğü 2. Şube, Arşiv No: 10/73 Ek. 2-3
[3] Yusuf Sarınay, agm, s.79
[4] Yusuf Sarınay, agm, s.79
[5] Başbakanlık Osmanlı Arşivleri (BOA) Dahiliye Nezareti, Emniyet Umum Müdürlüğü 2. Şube, Arşiv No: 10/73 Ek. 2-3
[6] BOA Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi 54-A/366
[7] BOA Dahiliye Nezareti, Emniyet Umum Müdürlüğü 2. Şube, Arşiv No: 63/54, 93/120
[8] Yusuf Sarınay, agm, s.82
[9] Esat Uras, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Türkiye Matbaacılık ve Gazetecilik A.O., Belge Yayınları, İstanbul, 1987, s.136-143
[10] Hikmet Özdemir, Kemal Çiçek, Ömer Turan, Ramazan Çalık, Yusuf Halaçoğlu, Ermeniler: Sürgün ve Göç, Türk Tarih Kurumu yayınları, s. 36-37; Kemal Karpat, Osmanlı Nüfusu (1880-1914) Demografik ve Sosyal Özellikleri, İstanbul, 2003, s.226-227
[11] League of Nations (Cemiyet-i Akvam) Resmî Gazetesi, 21.9.1929
[12] League of Nations…, 21.9.1929
[13] Justin McCarthy, Muslims and Minorities, The New York Press, New York and London, 1983, s. 129-130
[14] Hikmet Özdemir, vd. age. s. 94
[15] Kemal Çiçek, Ermenilerin Zorunlu Göçü 1915-1917, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2005, s. 253
[16] Hikmet Özdemir, vd. age. s. 92
[17] Kemal Çiçek, age, s. 253
[18] Kemal Çiçek, age, s. 255; NARA 867.4016/207
[19] Hikmet Özdemir, vd. age. S.165; Annual Report of the Commissioner General of Immigration of the Secretary of Labor, Goverment Printing Office, Beginning1895-1932
[20] Kemal Çiçek, age, s. 255
[21] Yusuf Halaçoğlu, Ermeni Tehciri ve Gerçekler (1914-1918)”,Türk Tarih Kurumu Yayınları Sayı 90, Ankara, s. 72-77; BOA Dahiliye Nezareti Emniyet Umum Müdürlüğü 2. Şube Arşivi 68/71, 68/80-83-84, 68/101, 57/110
[22] Yusuf Halaçoğlu, age, Ankara, s. 72-77; BOA Dahiliye Nezareti Emniyet Umum Müdürlüğü 2. Şube Arşivi 68/71, 68/80-83-84, 68/101, 57/110
[23] Kemal Çiçek, age, s. 249
[24] Hikmet Özdemir, vd., age, s 75; US Archives NARA 867.48/271: Ek 310
[25] Yusuf Halaçoğlu, Ermeni Tehciri ve Gerçekler, age, s. 77; BOA Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi: No. 57/51, 57/71, 59/244, 56/140, 55-A/144, 54/406, 54-A/73, 54-A/248
[26] Yusuf Halaçoğlu, Ermeni Tehciri ve Gerçekler,age,s. 77; BOA Başbakanlık Arşivi ŞFR. No: 57/110;
[27] Yusuf Halaçoğlu, Ermeni Tehciri ve Gerçekler, age, s. 77; BOA Dahiliye Nezareti, Emniyet Umum Müdürlüğü 2.Şube, Nr: 68/81
[28] BOA Dahiliye Nezareti, Emniyet Umum Müdürlüğü 2.Şube, Nr: 68/81
[29] Yusuf Halaçoğlu, age, s. 77
[30] Azmi Süslü, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Rektörlüğü Yayın No:5, Ankara, s.149-150; Dışişleri Bakanlığı Arşivi, Hazine-i Evrak, Karton 178, Dosya:23
[31] Ferudun Ata, “İşgal İstanbul’unda Tehcir Yargılamaları, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2005, s. 290
[32] İbrahim Ethem Atnur, “Osmanlı Hükümetleri ve Tehcir Edilen Rum ve Ermenilerin Yeniden İskânı Meselesi”, Atatürk Yolu Dergisi IV, 14 (1994), s. 121.
[33] Ömer Lütfi Taşcıoğlu, Türk-Ermeni İlişkilerindeki Tarihsel Gerçekler, Talat Paşa Komitesi Yayın No:1, İstanbul, 2015, s.13
[34] Yusuf Halaçoğlu, age, s. 66; BOA Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi: No. 55-291, 55-341, 55-A/17, 55-A/77, 55-A/135, 57/110
[35] Yusuf Halaçoğlu, age, s. 66-67; BOA Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi: No: 55-A/17, 53/305
[36] Yusuf Halaçoğlu, age, s.58; BOA Dahiliye Nezareti, Emniyet Umum Müdürlüğü 2. Şube, No: 2D/13
[37] Hikmet Özdemir, vd., age, s. 72; US Archives NARA 867.4016/193, Copy No: 484
[38] Halaçoğlu, Ermeni Tehciri ve Gerçekler, age, s. 67-68; BOA Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi: No. 54-A/226
[39] Yusuf Halaçoğlu, age, s. 81-82
[40] BOA Dahiliye Nezareti Şifre kalemi, Şifre No: 57/273, 58/124, 58/161, 59/123, 60/190
[41] Yusuf Halaçoğlu,age, s. 81
[42] BOA Dahiliye Nezareti Şifre kalemi, Şifre No: 62/21(EK-30)
[43] BOA, Bab-ı ȃli Evrak Odası, Şifre No: 341055
[44] İbrahim Ethem Atnur, agm, s.122
[45] İbrahim Ethem Atnur, agm, s.124; Ati, 23 Teşrin-i Evvel 1334 (22 Ekim 1918) No: 10390
[46] Atnur, agm, s.131; İleri, 3 Şubat 1336/1920, No:745
[47] Recep Çelik, “Tehcir Sonrası Geri Dönüş: Ermenilerin ve Rumların Yeniden İskânı ve Osmanlı Hükümetlerinin Aldığı Tedbirler”, Akademik İncelemeler Dergisi (Journal of Academic Inquiries), Cilt/Volume: 10, Sayı/Issue: 2, Yıl/Year: 2015 (67-94), s. 81-82
[48] Atnur, agm. s.136; Ati, 28 Teşrin-i Sani 1334/28 Kasım 1918, No: 320, İleri, 16 Şubat 1335/1919, No: 399-17
[49] Atnur, agm, s.136; Bilal Şimşir, İngiliz Belgelerinde Atatürk, Ankara, 1978, C.1, s.57
[50] Bülent Bakar, Ermeni Tehciri, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Ankara, 2009, s. 200-212
[51] Hikmet Özdemir vd., age, s. 141
[52] Hikmet Özdemir vd., age, s. 137; US Archives, NARA; T1192, Roll 4, 860J.01/431
[53] Mehmet Perinçek, Rus Devlet Arşivlerinden 150 Belgede Ermeni Meselesi, Kırmızı Kedi Yayınevi, İstanbul, 2012, s.228, Belge No:100; İrandust, Dvijuşie Silı Kemalistskoy Revolyutsii, Gosudarstvenoe İzdatelstvo, Moskova-Leningrad, 1928, s. 67,69
[54] Hikmet Özdemir vd., age, s. 140; The New Near East, Volume 6, Nu 7, January 31, 1920, s. 28
[55] Suzan Ertürk, “I. Balkan Savası’nda Bulgar Ordusundaki Anadolu Ermenileri”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, XII/2 (Kıs 2012), s.121-140
[56] Bülent Yıldırım, Bulgaristan’daki Ermeni Komitelerinin Osmanlı Devleti Aleyhine Faaliyetleri (1890-1918), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014, s. 148-151
[57] Zafer Çakmak, “Mondros Mütarekesi Sonrası Ermeni-Rum-Yunan İş birliği”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 16, Sayı: 2, Elazığ, 2006, Sayfa: 403-412
[58] Perinçek, Rus Devlet Arşivlerinden, age, s.141, Belge No: 55; RGVİA Fond 2100, liste 1, dosya 558, yaprak 172
[59] Türkkaya Ataöv, “An Armenian Source: Hovannes Katchaznouni”, Ankara University Faculty of Political Science, Ankara, 1985, s. 3-13
[60] Ovanes Kaçaznuni, Taşnak Partisi’nin Yapacağı Bir Şey Yok, Kaynak Yayınları, İstanbul, 2005, s. 4-5; “The Armenian Revolutionary Federation (Dashnaksoution) Has Nothing To Do Any More”, Armenian Information Service”, New York,1955
[61] Justin McCarthy, “Ölüm ve Sürgün”, Çeviren: Bilge Umar, İnkılap Yayınları, Ankara, 1995, s. 273
[62] Ömer Lütfi Taşcıoğlu, Belgelere Göre Türk-Ermeni İlişkilerinde Tarihi, Siyasi ve Hukuki Gerçekler, Nobel Akademik Yayıncılık, Yayın No:1174, Ankara, 2015, s.261; Tuncay Öğün, Unutulmuş Bir Göç Trajedisi Vilayat-ı Şarkiye Mültecileri (1915-1923), Babil Yayıncılık, Ankara, 2004, s. 37, 276-279; “Müslüman Muhacirler”, Tasvir-i Efkȃr, 11 Mayıs 1919, s. 2
[63] Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı’ nın “Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri Cilt-I (1914-1919) ve Cilt-II (1919-1921), Ankara, 2001, s. 1054
[64] McCarthy, Ölüm ve Sürgün…, age, s. 273
[65] McCarthy, Ölüm ve Sürgün…, age, s. 273
[66] McCarthy, Ölüm ve Sürgün…, age, s. 274
[67] McCarthy, Ölüm ve Sürgün..,.age, s. 380
[68] Bruce Fein , “Lies, Damn Lies And Armenian Deaths”, Huffpost World, June 4, 2009
[69] Bruce Fein, “Lies, Damn Lies And… agm
[70] McCarthy, Ölüm ve Sürgün…, age, s. 273
[71] McCarthy, Ölüm ve Sürgün…, age, s. 273
[72] Süslü, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı…, age, s.102-103
[73] Genelkurmay ATASE Arşivi, No:1/2, Klasör 528, Dosya, 2061, Fihrist 21, No: 4/3671, Klasör 2811, Dosya 26, Fihrist 28, No: 1/131, Klasör 2703, Dosya 308, Fihrist 23-1, No: 4/3671, Klasör 2818, Dosya 59, Fihrist 2-25
[74] William A. Schabas, Genocide in International Law: The Crimes of Crimes, National University of Ireland, Galway, Cambridge University Press, 2000, Schabas, 2000, s. 222
[75] Ebru Çoban, “Uluslararası Hukukta Soykırım Suçu ve Suça Zemin Hazırlayan Toplumsal Yapılar: Ruanda Örneği”, Uluslararası İlişkiler Dergisi, Cilt 5, Sayı 17 (Bahar 2008), s. 52.
[76] Decision of Grand Chamber of the European Court of Human Rights; ECHR 325 (2015) 15.10.2015
[77] Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı’ nın “Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri Cilt-I (1914-1919) ve Cilt-II (1919-1921), s. 18
[78] Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı’ nın “Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri Cilt-I (1914-1919), s. 142
[79]“Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri Cilt-I (1914-1919) s. 12
[80] Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri Cilt-I (1914-1919) s. 2
[81] McCarthy, Ölüm ve Sürgün…,age,s. 265
[82] McCarthy, Ölüm ve Sürgün…, age,s. 265; Arnold J. Toynbee, The Western Question in Greece and Turkey, A study in the Contact of Civilizations, Boston and New York, 1922, s. 191
[83] BOA Hariciye Nezareti Siyasi Kısmı: 2487/10, 8 N.1337 (7 Haziran 1919)
[84] Tuncay Öğün, Unutulmuş Bir Göç Trajedisi Vilayat-ı Şarkiye Mültecileri (1915-1923), Babil Yayıncılık, Ankara, 2004, s. 37; “Müslüman Muhacirler”, Tasvir-i Efkȃr, 11 Mayıs 1919, s. 2
[85] Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı’ nın “Ermeniler Tarafından Yapılan Katliam Belgeleri Cilt-I (1914-1919) ve Cilt-II (1919-1921), Ankara, 2001, s. 1054
[86] Bruce Fein, “Lies, Damn Lies And… agm
[87] Kara Schemsi – Les Turcs et La Question D’arménie, Ceneve, 1918, s.13
[88] Bruce Fein, “Lies, Damn Lies And… agm
[89] Halaçoğlu, Ermeni Tehciri ve Gerçekler., age, s. 77; BOA Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi: No. 57/51, 57/71, 59/244, 56/140, 55-A/144, 54/406, 54-A/73, 54-A/248, 57/110
[90] Bruce Fein, “Lies, Damn Lies And… agm
[91] Kara Schemsi, age, s.13
[92] Bu miktarın 518.105’i Anadolu’da, 413.000’i Kafkasya’da Ermeniler tarafından katledilen, 1.000.000’u ise Ermeni katliamından kurtulmak için göç eden ve yollarda hayatını kaybeden Türk ve Müslümanların sayısıdır
[93] Bu miktarın 413.000’i Kafkasya’da katledilen Türk ve Müslümanların sayısıdır
[1] Ermeni Komitelerinin Amaçları ve İhtilal Hareketleri, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etütler Başkanlığı Yayınları, Ankara 2003, s. 164.
[2] Horst Brune, Hochverrat und Landesverrat, in rechtsvergleichender Darstellung auf Grund der neuesten strafrechtlichen Entwicklung, Breslau Neukirsch, 1937, s.64
[3] Şeref Ünal, “Uluslararası Hukuk Açısından Ermeni Sorunu”, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2011, s. 90
[4] Genelkurmay ATASE Arşivi No: 1/2, Kls: 401, Dos:1580, Fih:1-3